Taşa yansıyan sanat: Anadolu'nun taç kapıları

Eski Anadolu mimarisinde yapıların en dikkat çeken noktaları görkemli Taç kapıları olmuştur. Anıtsal binalarda ilk bakışta etkiyi yaratmak için ön cephelerin en süslü kısımları hep buralardır. Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın sitesinde Anadolu mimarisinde öne çıkan taç kapılara yer veriliyor. İşte ülkemizde mutlaka görülmesi gereken anıtsal yapıların taç kapıları ve özellikleri...

• 1

  YAKUTİYE MEDRESESİ - ERZURUM

  Yakutiye Medresesi, İlhanlı Hükümdarı Sultan Olcaytu döneminde, Gazan Han ve Bolugan Hatun adına Hoca Yakut Gazani tarafından 1310 yılında yaptırılmıştır. Anadolu'daki kapalı avlulu medreselerin en büyüğü olan Yakutiye Medresesi plan düzeni, dengeli mimarisi ve iri motifli süslemeleri ile Erzurum'un en gösterişli yapılarından biridir. Yapının taç kapısı cepheden dışa taşmaktadır. Dört eyvanlı (binaların ortasında bulunan ve iç avluya açılan üç tarafı kapalı, üstü tonoz örtülü) iç mekânda bulunan dikdörtgen avlunun orta bölümü mukarnaslı bir kubbeyle, diğer kısımları ise sivri kemerli beşik tonozlarla (yarım silindir formunda örtü) örtülüdür.

• 2

  Yakutiye Medresesi'nin taç kapısının yan yüzlerinde, silme kemerle çevrili nişler (duvar içinde bırakılan oyuklar) içinde hayat ağacı, aslan ve kartal motifleri birlikte bulunmaktadır. Dönemin mimarisinde kullanılan ve sadece süsleme unsuru olmayıp sembolik anlam taşıyan hayat ağacı motifine, evrenin direği, barışın, bereketin, bilimin, hikmetin, kudretin, sonsuzluğun sembolü gibi soyut kavramlar yüklenmiştir. Ayrıca hayat ağacı, devletin koruyucu gücünü sembolize etmesi ile devlet ağacı olarak da nitelendirilmekte; kutsal ağaç, cennet ağacı gibi adlarla da anılmaktadır. Aslan figürü ise hayat ağacını koruyan, kuvvet ve kudreti sembolize etmektedir.

• 3

  Hayat ağacıyla kullanılan diğer bir figür olan kartal ise koruyucu unsur, nazarlık, tılsım, asalet, kudret ve kuvvettir. Çift ya da tek başlı kartal figürü, gökyüzünü temsil eden, gelecekten haber veren bir kuştur. Ruhları öte dünyaya götüren, gökle yer arasında aracılık yapan kutsal bir hayvan olarak da kabul edilir.

• 4

  Yakutiye Medresesi böylece, ajurlu bir küreden çıkan hayat ağacı, iki aslan ve kartal figürleriyle Orta Asya Türkleri'nin önemli simgelerini bir araya getirmektedir.

  Yakutiye Medresesi, kullanılan figürlerin yanı sıra basık kemerli ve oymalı olan taç kapısının her tarafını kaplayan bezemelerle de etkileyici bir görüntü oluşturmaktadır.

  Taç kapısının sarkıt silmesi üzerinde yer alan tek satır halindeki Arapça kitabesinin tercümesi, “Bu medresenin yapılmasını 716 H. (1316 M.) yılında Olcaytu Sultan'ın hükümdarlık günlerinde -Allah mülkünü ebedi kılsın- Sultan Gazan ve Bolugan Hatun'un -Allah burhanlarını tenvir etsin- yüce ve güzel in'amlarından olan gelirleri ile Cemaleddin Hoca Yakut-i Gâzâni emretti” şeklindedir.

• 5

  GÖK MEDRESE - SİVAS

  Gök Medrese, Türk mimarisinin ve süsleme sanatının birlikte görüldüğü en önemli yapılardandır. Medrese, Anadolu Selçuklu Sultanı IV. Kılıçarslan’ın oğlu III. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminin vezirlerinden Sahip Ata Ali b. Hüseyin tarafından 1271 yılında yaptırılmıştır.

  Biri Sahibiye, diğeri Gök Medrese olmak üzere medresenin iki tane ismi vardır. Sahibiye ismini, yaptıran kişinin lakabı olan Sahip Ata’dan, Gök Medrese ismini ise kullanılan çinilerin gök mavisi renginden almaktadır. Medreseyi yapan ustanın Kaluyan el-Konevi olduğu, taç kapının yan yüzlerindeki kitabelerden anlaşılmaktadır.

• 6

  Girişte bir taç kapı ve iki minareden oluşan bu yapıt, dikdörtgen bir plan üzerine inşa edilmiştir. Taç kapının girişi basık kemerli, geçmeli renkli mermerdendir ve tabana kadar kesintisiz iner.

• 7

  Üst köşe taşlarında birer yaprak kabartması bulunur. Yaprakların içini birbirine girift hayvan başları doldurur. Koç, domuz, aslan, yılan, ejder ve fil başlarının görüldüğü bu kompozisyonda burç işaretlerinin kastedildiği düşünülmektedir. Türklerin on iki hayvanlı takviminde de bu hayvanların bir kısmı mevcuttur.

• 8

  Taç kapıyı dış şeritlerden sonra üç yönden dönen bitkisel ve geometrik dekorlu bordürler (bir şeyin kenarı boyunca veya çepeçevre etrafına konan şerit gibi koruyucu kısım) çevrelemekte, portalın üzeri mermer malzemeli dendanlarla son bulmaktadır. 

  Taç kapının en üstünde bulunan kitabede “Allah onun devletini daim kılsın, büyük koruyucu, Kılıç Arslan oğlu, Şahinşah yüce sultan Gıyaseddin Keyhüsrev'in zamanında imar edildi.”  şeklinde tercüme edilmektedir. Taç kapının yan nişleri üzerinde bulunan yazıların tercümesi ise "Bu kutsal medresenin yapılmasını (Allah devletini daim etsin) Büyük Kılıç Arslan'ın oğlu Keyhüsrev'in zamanında büyük koruyucu, büyük düstur sahibi, hayır hasenat babası, din ve devletin iftiharı Hüseyin oğlu Fahreddin Ali Muharremin ilk günü H. 670 (M.1271)'de emretti (Allah sonunu güzel etsin)." şeklindedir.  

• 9

  KARATAY MEDRESESİ - KONYA

  Konya Çini Eserler Müzesi olarak kullanılan Karatay Medresesi, Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykâvus zamanında Emir Celâleddin Karatay tarafından 1251 yılında yaptırılmıştır. Medresenin iç mekânları mozaik ve plaka çiniler ile kaplanmıştır. Mimarının Muhammed bin Havlan olduğu tahmin edilmektedir. Medrese, Selçuklular devrinde hadis ve tefsir ilimleri okutulmak üzere inşa edilmiştir. Kapalı avlulu medrese grubunda olan yapının beden duvarları taştan, kubbe ve tonozları tuğladandır.

• 10

  Selçuklu Dönemi taş işçiliğinin önemli bir örneği olan kapı üzerinde medresenin yapımı ile ilgili kitabeler, diğer yüzeylerinde ise seçme ayet ve hadisler kabartma olarak işlenmiştir. 

  Mukarnası oluşturan iki yanda oldukça büyük boyutta işlenmiş bitki motifleri dikkati çeker.

  Karatay Medresesi'nin taç kapısının üst kısmında Selçuklu sülüsü ile yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Bu kitabe Tevbe Sure'sinin 120. ayetinin son bölümü ile başlamaktadır.

• 11

  Taç kapının cephesini alt ve üst olmak üzere iki bölüme ayıran ve giriş kapısının sağ ve sol yanlarında bulunan yazı levhalarında ise Neml Suresi'nden bir ayet sülüs yazı ile kabartma olarak yazılmıştır.

• 12

  Medresenin giriş kapısının çevresindeki bordürlerin arasında yanlarda on üçer, üstte on bir adet olmak üzere toplam otuz yedi hücreciğin içinde yirmi altı hadis-i şerif kabartması bulunmaktadır.

• 13

  CACABEY MEDRESESİ - KIRŞEHİR

  Kırşehir kent merkezinde bulunan Cacabey Medresesi, minaresinde uygulanan üç farklı tuğla örgü sistemi ile Anadolu’daki tek örnektir. Doğu- batı yönünde uzanan, kareye yakın dikdörtgen bir oturum alanı üzerinde inşa edilmiş kapalı avlulu bir medresedir. Taç kapısındaki Arapça kitabeye göre medrese, Selçuklu Sultanı III. Gıyâseddin Keyhüsrev zamanında Kırşehir Emîri olan Cacaoğlu Nureddin Cebrail tarafından 1272-1273 yılında inşa ettirilmiştir.

• 14

  Taç kapının en üstünde yer alan kitabeden başka, giriş kemeri üstünde bulunan tek satırlık kitabede, besmele ve Nahl Suresi'nin 90. ayetinin baş kısmı yer alır. Bunun altında bulunan ve uçları iki yana dönen diğer kitabede ise Âl-i İmran Suresinin 18. ve 19. ayetleri yazılıdır. Bu yazı şeridi ile kapı kemeri arasına iki satır halinde yerleştirilen kitabe ise bazı vergilerin kaldırıldığını bildiren bir emirnamedir.

• 15

  HACI KILIÇ CAMİİ VE MEDRESESİ - KAYSERİ

  Selçuklu Devleti'nin son dönemlerinden kalma bir eser olan Hacı Kılıç Camisi ve Medresesi taç kapısı ve mihrabındaki süslemelerle Kayseri'deki tarihi eserler arasında önemli bir yere sahiptir. Yapının isminin nereden geldiği bilinmemekte, Hacı Kılıç’ın eserin kurucusu olan Ebu'l-Kasım Bin Ali Tusi’nin lakabı olduğu tahmin edilmektedir. 1249 yılında Selçuklu Emirlerinden Ebu'l-Kasım Bin Ali Tusi tarafından yaptırılmıştır.

• 16

  İslam ve Türk sanatının mimari bir öge olarak bulup geliştirdiği en önemli yapı ve süsleme unsuru mukarnasın özgün örneklerinden biri de Hacı Kılıç Cami ve Medresesi'nde kullanılmıştır. Petekler dizisi ya da hücreler halinde istiflenmiş görüntü veren mukarnas, bulunduğu yerde hem taşıyıcı hem süsleyici işlev gördüğünden statik ve plastik görevleri birlikte üstlenir. Bu mukarnaslı kapının üst kısmındaki kitabede, celi sülüsle Arapça olarak iki satır halinde yazılan metnin tercümesi "Bu mübarek medresenin yapılmasını Keyhüsrev'in oğlu yüce sultan, din ve dünyanın şerefi, fetihler sahibi, Keykâvus devrinde 647 (1249) senesinde zayıf kul Tûs'lu Ali oğlu Ebu'l-Kâsım eliyle emretti." şeklindedir.

• 17

  Selçuklu Döneminin en dikkat çekici taş işçiliği örneklerinden biri olan taç kapı, geometrik karakterde farklı desenlerle süslenmiştir.

  Kavsarası mukarnaslı portal nişinin cephesi, geometrik geçmeler ve geometrikleşmiş örgülü  yazı bordürleriyle bezenmiştir.

• 18

  İSHAK PAŞA SARAYI - AĞRI

  İshak Paşa Sarayı, Osmanlı Döneminde Ağrı’da yapılan önemli bir mimari eserdir. Saray, geleneksel Osmanlı ve Selçuklu mimarisinin yanı sıra, barok tarzının özelliklerini de taşımaktadır. Görkemli mimarı yapısı, anıtsal taçkapıları, haremi, selamlığı, camisi ve yüzlerce odası ile görülmeye değer nadide eserlerdendir.

• 19

  İshak Paşa Sarayı, harem dairesinin cümle kapısı üstünde yer alan kitabesine göre 1785 yılında İshak Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. İshak Paşa, bu bölgeye 18. yüzyılda hâkim olan Çıldır Hanedanı'ndan Hasan Paşa’nın oğludur.

  Her biri birbirinden farklı taçkapılara sahip olan saray, özgün tasarımlı taş kabartmaları ve ayrıntılı işlenmiş bezemeleriyle dikkat çeker. Bu taçkapıların içerisinde en önemlisi ve anıtsal olanı, sarayın doğu cephesine yerleştirilmiş olan ana giriş kapısıdır.

• 20

  Selçuklu mimarisinin etkileri görülen bu kapı yüksek pahlı iç içe iki sivri kemer içerisinde, fazla derin olmayan mukarnaslı bir kavsaraya sahiptir. Taçkapıda bulunan niş içerisine yerleştirilmiş olan süsleme, kalp motifleri ile palmet ve lotusun üzerine göz motiflerinin bezenmesinden dolayı, nazarlık olarak yorumlanmaktadır.

  Sarayın birinci avlusu ile ikinci avlusu arasında bulunan diğer taçkapı, sivri kemerli ve oldukça yüksek olup iki katlı bir özelliğe sahiptir.

  Sade bir görünüme sahip olan bu taçkapının iki yan pahında karşılıklı yerleştirilmiş selvi ağacı figürü bulunmaktadır. 

  Üç boyutlu bir görünüme sahip olan selvi ağacının gövdesi, alt bölümden başlayarak tüm gövdeyi dolaşan “s” şeklinde, kıvrık dal motifleriyle (sarmaşık) bezenmiştir.

• 21

  İshak Paşa Sarayı'nda oldukça yüksek ve anıtsal yapısıyla dikkat çeken diğer bir kapı da hareme girişi sağlayan taçkapıdır.

  Taçkapının her iki yanında dikdörtgen nişler içerisine nerdeyse duvardan bağımsız olarak, heykel tarzında, üç boyutlu, yüksek, kabartma ağaç motifleri yerleştirilmiştir.

  Kabartma ağaç motifinin içerisinde küçük bir kartal figürü ve palmiye yapraklarına benzer tarzda motifler, çapraz bir şekilde, birbiri üzerine bindirilmiş olarak ağacın gövdesini sarmaktadır.

  Harem taçkapısında, diğer kapılardan farklı olarak bitkisel bezemelerle birlikte figürlü kabartmalar da kullanılmıştır. Buna en güzel örnek harem taçkapısının etrafını çevreleyen cephede en hareketli ve gösterişli kısmı oluşturan geniş bordür düzenlemesidir. Bu bordür altta profilden yapılmış ve karşılıklı olarak birbirine bakan iki aslan motifi ile başlamaktadır. Bir aslan figürünün kuyruğundan başlayan sarmaşık formundaki motif ise tüm kapıyı dolaşarak diğer aslanın kuyruğuyla birleşmektedir.

• 22

  ÇİFTE MİNARELİ MEDRESE -  ERZURUM

  Çifte Minareli Medrese, Erzurum'un sembolü haline gelen bir Selçuklu eseridir. 13. yüzyılın sonlarında yaptırıldığı kabul edilmektedir. Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat'ın kızı Hundi Hatun veya İlhanlı Hanedanı'ndan Padişah Hatun tarafından yaptırılmış olabileceği düşünüldüğünden adına Hatuniye Medresesi de denilmektedir.

• 23

  Çifte Minareli Medrese'nin özellikle taç kapısında bulunan bezemeler, Selçuklu taş süsleme sanatındaki derinliğin ve estetik anlayışın önemli örneklerini oluşturmaktadır.

• 24

  Bezemelerde ağırlıklı olarak bitkisel ögeler kullanılmıştır. En çok kullanılan palmet ve rumi motiflerinin birbiriyle uyumu dikkat çekmektedir.

  Taç kapının batı tarafına Orta Asya Türklerinin simgesi olan çift başlı kartal, ağzı açık iki ejder ve dilimli yapraktan oluşan hayat ağacı işlenmiştir (Anadolu Selçuklu sanatında önemli bir yeri olan hayat ağacı, erken devirlerde genellikle tek başına ya da kuşlarla çevrilmiş, geç devirlerde ise çeşitli hayvan motifleriyle birlikte canlandırılmıştır.). Hayat ağacı ile birlikte karşılıklı ağızları açık, sivri dilleri, sivri dişleri, kulakları ile ejder figürü tipik Selçuklu üslubunu yansıtır. Ejderlerin, hayat ağacını koruyan bekçiler olarak işlendiği düşünülmektedir.

• 25

  Taç kapının doğu tarafında bulunan simetriğinde ise kartal işlemesi yer almamaktadır.

• 26

  İNCE MİNARELİ MEDRESE - KONYA

  İnce Minareli Medrese kapalı avlulu, tek eyvanlı ve tek katlı bir medresedir. Adını, kuzeydoğu köşesindeki minaresinden almaktadır.

  Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykâvus döneminde Vezir Sâhib Atâ Fahreddin Ali tarafından, hadis ilmi okutulmak üzere 1264 yılında inşa ettirilmiştir. Selçuklu döneminin Kapalı avlulu medrese grubunda olup tek eyvanlıdır. Medresenin hat sanatının önemli örnekleri olarak kabul edilen yazıları, büyük önem taşımaktadır. Özellikle taç kapısı, yazının yoğun olarak uygulandığı ender tasarımlardan biri olarak kabul edilir.

• 27

  Büyük kemerin üstündeki yarım daire şeklinde aşağı doğru sarkan kabartmanın sağında ve solunda yer alan daire içerisindeki yazılardan, yapının sanatçısının “Kelûk bin Abdullah” olduğu anlaşılmaktadır. Sağ tarafta bulunan daire içinde “Amel-i Kelûk” soldaki daire içerisinde ise “bin Abdullah” yazılıdır.

  Taç kapının orta kısmına girift bir Selçuklu sülüsüyle Yasin Suresi (1-31) kenarlarına ise Fetih Suresi (1-13) işlenmiştir.

• 28

  Anadolu’nun Moğol istilası altında olduğu bir dönemde, Fetih ve Yasin surelerinin İnce Minareli Medrese’nin taçkapısına yazılması oldukça anlamlıdır.

  Nişin iç kısmına yerleştirilen ve taç kapının en ilgi çekici noktasını oluşturan kısım, yüksek kabartmalı hayat ağacı ve bu ağaçta kullanılan enginar (çam kozalağı, nar veya lotus tomurcuğu şeklinde olduğunu belirten görüşler de vardır) motifidir.

• 29

  Taç kapının sağ ve sol kenarında bulunan paftalara ise dönemin en iyi şekilde işlenmiş rumi ve münhani motifleri uygulanmıştır.

• 30