Esra Gezginci İstanbul’un sırlarına kapı aralıyor: Yavuz Sultan Selim Camii’ndeki sarnıçlar, İstanbul’da camiye dönüştürülen ilk kilise Molla Zeyrek Camii

Esra Gezginci, İstanbul’un geçmişten günümüze uzayan esrarengiz hikayesini araştırmak için bu hafta, Yavuz Sultan Selim Camii’ndeki sarnıçları, İstanbul’da camiye dönüştürülen ilk kiliseyi ve Molla Zeyrek Camii'ni mercek altına aldı. Mimar Prof. Dr. Suphi Saatçi ve Tarihçi Arzu Ulaş da camilerin yer altı dünyasını anlattı. 

• 1

  YAVUZ SULTAN SELİM CAMİİ’NİN İNCE İŞÇİLİĞİ

  İstanbul'un Fatih ilçesindeki Yavuz Sultan Selim Camii, ince işçiliği, hayran bırakan süslemeleriyle, Osmanlı mimarisinin en seçkin örnekleri arasında yer alıyor.

• 2

  İnşasına 1519 da başlanan caminin 1522 yılında tamamlanmış olduğu taç kapısı üzerindeki kitabesinden anlaşılıyor. Bazı yayınlar, bu külliyenin mimarını, Mimar Sinan olarak göstermiş ise de Prof. Dr. Suphi Saatçi eserin, Mimar Acem Ali tarafından yapıldığını söylüyor:

  “Mimar Sinan, Yavuz Selim 1520’de vefat ettiği zaman henüz 15-20 yaşlarında. Daha mimarbaşı olmamış. O zaman görevde olan mimarbaşı Tebrizi Acem Ali’dir. Yavuz Selim babası vefat eder etmez tabii bir türbe yaptırmış ve babasının adına inşaatı başlatmış. Yani bu caminin aslında Yavuz Selim döneminde başlandı da çok şüpheli görünüyor. Belki niyetlenmiş olabilir. Yavuz çok büyük savaşlarla ömrünü geçirmiş ve 8 yıl gibi çok büyük hamleler yapmış. Vakit bulamamış imar hareketlerine. Geri kalan kısmını zaten Mimar Sinan’ın tamamladığı kayıtlarda da belirtilmiş.”

• 3

  Prof. Saatçi, caminin ince işçiliği ve süslemelerine de dikkat çekiyor.

  Özgün ve nitelikli işçiliğe sahip olduğunu belirten Saatçi, caminin mimari özelliğini anlattı:

  “Dokuzar birimden oluşan tabhâne kanatları yanlarda pandantifli küçük kubbelerle örtülü. Tek şerefeli ve şerefe altlıkları mukarnaslı olup temiz taş işçiliğiyle yapılmış İki minaresi tabhâne kanatları ile şadırvan avlusunun birleştiği köşelere yerleştirilmiş. Tamamiyle köfeki taşından inşâ edilen bu caminin sol tarafındaki Hünkâr Mahfili, zarif dilimli, kemerli, alt tavanı çok renkli nefis kalem işleri ile süslü ve çeşitli renkte mermer sütunlar üzerine oturtulmuş. Yanları şebeke süslemeli mermer minber ve taş mihrap geleneğe bağlı olarak sade ve klâsik üslûpta. Burası en güzel selatin camilerimize en iyi örnektir. Bakın kapı kanatları ile pencere kapakları fildişi ve sedeflerle zenginleştirilmiş, güzel ağaç işçiliğini göstermekte. İçte ve avludaki sivri kemerli pencere alınlıkları renkli sır tekniği ile îmal edilmiş ve zarif çinilerle süslenmiş.”

• 4

  Çiniler aynı döneme mi ait yoksa sonradan mı ekleniyor?

  “Çiniler de erken dönem İznik çinileridir. Bakın, mimar süslemelerde abartıya gitmiyor. Sade, mütevazı ama çok kıymetli bir işçilik var burada. Yani isterse her tarafı kaplardı ama o zaman mimariyi geri plana atar. Akıllı mimarlar, Sinan gibi. Acem Ali gibi o yola gitmiyorlar. Az miktarda tadında bırakarak Sokullu Kadırga Camii’si mesela öyle güzel bir ortantılı çini işçiliği var ki kıble duvarında muhteşem başlı başına bir tablo yani orası.”

• 5

  YAVUZ SULTAN CAMİİ’NİN ALTINDAKİ SARNIÇLAR

  Esra Gezginci’nin yer altı sarnıçlarındaki yolculuğu caminin ana girişindeki avluda başlıyor.

  Caminin altında Bizans Dönemi’nde yaptırıldığı düşünülen dev bir sarnıç var. Gezginci, Tarihçi Arzu Ulaş ile birlikte sarnıçları keşfediyor.

  “Ben bu yapıya Osmanlı Arşiv Belgeleri’ndeki belgelerle tespit ettim. Çalışmamız sonrasında sizinle birlikte ilk defa iniyoruz. Merdivenlerin uzunluğu 6 metre. Yani Yerin tam 6 metre altındayız. Sarnıcın yüksekliği de yaklaşık 7 metre. Burası kuru bir sarnıç ama tarihi yarımada da bazı sarnıçlar yağmur hasadıyla beslenirken bu sarnıcı bir de besleyen su kanalı bulunmaktadır. Bu sarnıcın yan tarafında bir sarnıç daha var ve biz çalışmamızda buradan baktığımız zaman bu sarnıç ve o sarnıcın su yoluyla birbirlerine bağlandığını ve birbirlerine su tavsiyesi yaptığı anlaşılıyor."

• 6

  “KRALLAR İÇİN YAPILMIŞ BİR SARNIÇ”

  “Sarnıca girdiğimizde zaten mimarisiyle şaşırtıyor. Efsanelere konu olması çok normal. Biz de yer altında böyle bir yapı gördüğümüz zaman muhtemelen saray ve krallar için yapılmış olduğunu kutsal olduğunu düşünürüz çünkü yer altında yapı yapmak çok zor. Mimarisiyle yapısıyla insanı kendine hayran bırakıyor. Yüzyıllardır ayakta kalmış ve bir sürü hikayesiyle gün ışığına çıkmayı bekliyor bu yapılar."

• 7

  “SARNIÇLAR SIĞINAK OLARAK DA KULLANILMIŞ”

  “Bizans Dönemi’nde olası deprem felaketlerine karşı yer altında sığınakları yaptığını biliyoruz. Tarih kaynakları bu sarnıçların felaketlere karşı sığınak olarak da kullanıldığını gösteriyor.”

• 8

  Sarnıçlar kaç yaşında?

  “Buranın Bizans Dönemi’nden kaldığı zaten mimari olarak da çok aşikar. Antik dönemden itibaren şehre su sağlayan su yolları sarayların altyapıların ve kiliselerin Bizans Dönemi’nde yapıldığını ortaya koyuyor. 6 metre yükseklikten indiğimiz bu sarnıçta 2 sıra halinde 10 sütun bulunmakta ve 18 kubbe üzerine oturmaktadır. Kubbeler tuğla örgülüdür. Yerden sütun başlıklarına kadar da horasan harcı denilen özel bir harçla sıvanmışlardır. Bu özellik suyu sızdırmama amacıyla kullanılmaktadır."

• 9

  "Elbette ki yapım şekli, mimarisinin gücü onları bu döneme getirdi. Hem de Bizans bakiyelerinin üstyapısı kaybolsa da Osmanlı altyapı yapmanın zorluklarını bildiği için bu yapıları koruyarak ve çeşitli amaçlarla kimi zaman mahzen kimi zaman su depolama amacıyla kullanarak üzerine büyük külliyeler ve yapılar inşa etmişlerdir.”

• 10

  CAMİDEN KİLİSEYE: MOLLA ZEYREK CAMİİ

  Esra Gezginci’nin bir sonraki durağı Fatih'teki Molla Zeyrek Camii.

  Burası, İstanbul'un fethinden sonra kiliseden camiye dönüştürülen ilk yapı olma özelliğini taşıyor.Orta Bizans Dönemi’nin sonlarında yapıldığı bilinen Pantokrator Manastırı kiliselerinden olan yapının inşasına; II. İoannes Komnenos’un ilk eşi Macar Kralı Laszlo’nun kızı Eirene tarafından başlanmış.

• 11

  İSRANBUL’DA CAMİYE DÖNÜŞTÜRÜLEN İLK KİLİSE

  Prof. Dr. Suphi Saatçi, İbadethanenin 1136’da yapıldığını söyledi. Dini yapının hikayesini söyle anlattı:

  "Buranın 900 yıllık bir tarihi var. Latin işgalinde zarar gören kiliseye Katolik rahipler el koymuş. Üç ayrı şapelin bir araya gelmesinden oluşan yapı, aynı zamanda Ayasofya'dan sonra İstanbul'da ayakta kalan en büyük eski kilise. Pantokrator Manastırı, İstanbul’un fethinden sonra Fatih Külliyesi Medreseleri yapılana kadar medrese olarak kullanılmış, Fatih Camii’nin inşaatı bitince medreseyi bu sefer Fatih Camii’ne almışlar. Burası camii olarak değerlendirmişler. Hiçbir kiliseyi yıkmamışız tarih boyunca. Hiçbir mabede dokunmamışız. Yaşatmışız, korumuşuz. Hatta Edirne’de sinagogu Sultan Abdülhamit yapmış. Yahudiler için. Sinagog yokmuş. Bugün en büyük sinagog Edirne’de. Bu bir örnek. En güzel şekilde korumuş ve 1776 depreminde çok büyük zarar görmüş. 3. Mustafa padişah ihya etmiş burayı, yaşatmış ayakta tutmuş.

  Bu arada cami Zeyrek ismini de, medresenin müderrisi olan Molla Zeyrek Mehmed Efendi’den almış."

• 12

  YÜZYILLARIN TANIĞI: ZEYREK CAMİİ

  "Tek şerefeli tek minaresi olan Zeyrek Camii, tuğla ile örülmüş ve toplam beş kubbe ile tavan örtü sistemi meydana getirilmiş. Burası için yüzyılların tanığı desek yanlış bir ifade kullanmamış oluruz. Tabii günümüzde, Pantokrator Manastırı’ndan ciddi bir iz ve kalıntı olmasa da caminin çevresinde daha önceleri manastırın altında olduğu anlaşılan değişik ölçülerde sarnıçlar mevcut."

• 13

  ZEYREK CAMİİ’NİN ALTINDAKİ ESRARENGİZ SARNIÇLAR

  "Bu dehlize inmek biraz daha tehlikeli. Çünkü binlerce yıl öncesine ait bu merdivenlerin her an çökme ihtimali de var.

  Merdivenlerin sonuna kadar inip dehlizin içini de görüntülemek gerekiyor. Çünkü ileride tüneller bir galeriye açılıyor. Caminin bir kısmı Osmanlı döneminde su ihtiyacını karşılamak için sarnıç olarak da kullanılmış. Ancak zaman içinde sarnıç kullanılmayınca sarnıcın galerileri toprak ile kapatılmış. Bu sarnıç restorasyon sürecinde yeniden gün yüzüne çıktı."